به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، در اوایل دهه ۷۰ شمسی بود که بانک‌های ایرانی که سال‌ها کاملاً به صورت سنتی کار می‌کردند، برخی از فرایندهای داخلی خود را با استفاده از کامپیوتر، خودکار یا به اصطلاح اتوماسیون کردند. این حرکت سرآغازی برای پیشرفت بانکداری الکترونیک در کشور بود. در دهه ۹۰ شمسی و خصوصاً در سال‌های اخیر فناوری مالی (فین‌تک) در ایران رشد زیادی کرده است و امروزه بسیاری از مردم از اپلیکیشن‌های مختلف برای کارهای بانکی خود مانند انتقال وجه، پرداخت قبوض و غیره استفاده می‌کنند.

گسترش فین‌تک‌ها و استفاده از فناوری در زمینه بانکداری در دنیا سبب شد تا پلتفرم‌های بانکداری باز (Open Banking) شکل بگیرند. این پلتفرم‌ها ارتباط استارتاپ‌های فین‌تکی با بانک‌ها و در نهایت مشتریان نهایی خدمات بانکی را تسهیل کرده و بهبود می‌بخشند. همچنین موجب کاهش هزینه‌های بانکداری و افزایش رضایت کل اکوسیستم مالی می‌شوند.

در ایران اولین پلتفرم بانکداری باز توسط شرکت توسن در سال ۱۳۹۳ راه‌اندازی شد. سپس تا سال ۱۳۹۶، ۱۱ بانک به این پلتفرم پیوستند. در سال ۱۳۹۸، ۳ شرکت بزرگ صنعت بانکداری دیجیتال که توسن یکی از آن‌ها بود، پلتفرم بانکداری باز «فرابوم» را ایجاد کردند. رفته رفته بانک مرکزی هم به این تحولات پاسخ داد و در سال ۱۳۹۹ کمیته بانکداری باز را در کارگروه بانکداری دیجیتال خود ایجاد کرد.

در این مقاله با استفاده از گزارش مشترک فرابوم و شرکت مشاوره مدیریتی ایلیا، قصد داریم وضعیت بانکداری باز در ایران و آینده احتمالی آن را بررسی کنیم.

بانکداری باز چیست؟

مدل بانکداری باز به طور کلی به معنای آن است که بانک‌ها از طریق ارائه رابط کاربری برنامه‌نویسی (API) به استارتاپ‌های فین‌تکی، امکان استفاده از داده‌های مشتریان خود را برای این استارتاپ‌ها فراهم کنند. به زبان ساده فرض کنید شما می‌خواهید یک استارتاپ در حوزه پرداخت آنلاین ایجاد کنید. مشتریان شما در بانک‌های مختلفی حساب دارند؛ بنابراین شما بایستی با تک‌تک این بانک‌ها وارد مذاکره شده و بتوانید از آن‌ها رابط کاربری دریافت کنید تا قادر به انجام عملیات پرداخت آنلاین برای مشتریان خود باشید. این موضوع مشکلات زیادی مانند هزینه بالا و زمان‌بر بودن ایجاد چند رابطه کاربری را برای بانک‌ها و شما به عنوان یک استارتاپ حوزه فین‌تک ایجاد می‌کند. اما با استفاده از پلتفرم‌های بانکداری باز، شما تنها با استفاده از یک پلتفرم می‌توانید به تمامی رابط‌های کاربری بانک‌های مد نظر خود دسترسی داشته باشید.

پلتفرم‌های بانکداری باز دو سمت بانک‌ها و استارتاپ‌های فین‌تکی یا توسعه‌دهندگان (TPP – Third Party Providers) را به یکدیگر متصل می‌کنند. در این پلتفرم‌ها، داده‌ها و خدمات مختلفی برای استفاده توسعه‌دهندگان توسط بانک‌ها ارائه می‌شود و دیگر نیازی به تعامل تک‌تک بین بانک و توسعه‌دهنده نیست و بانک‌ها نقش نظارت بر فرایند را خواهند داشت.

گستره توسعه بانکداری باز

پلتفرم‌های بانکداری باز بر پایه مدلی به نام نوآوری باز هستند که در آن داده‌ها و خدمات به صورت آزاد در اختیار توسعه‌دهندگان محصول قرار می‌گیرد و افزایش سرعت، کاهش هزینه، کاهش موانع نوآوری و در نتیجه افزایش رضایت همه طرفین را در پی خواهد داشت.

بانکداری باز استفاده از نوآوری باز در خدمات بانکی است. اگر فراتر از خدمات بانکی برویم و تمامی خدمات مالی را در نظر بگیریم، به خدمات مالی باز (Open Finance) می‌رسیم. فراتر از خدمات مالی باز هم داده‌های باز (Open Data) قرار دارد که شامل ایجاد مدل نوآوری باز در خدمات غیرمالی مانند امنیت، سلامت، حمل‌ونقل و غیره می‌شود. تصویر زیر به خوبی این مدل‌ها را نشان می‌دهد.

وضعیت بانکداری باز در دنیا

پلتفرم‌های مطرح بانکداری باز در دنیا بین ۸ تا ۲۰۰ برابر درآمد سالانه خود ارزش‌گذاری شده‌اند. در حالی که استارتاپ‌هایی که رشد ۱۰۰٪ تا ۳۰۰٪ در سال دارند، بین ۱۰ تا ۱۵ برابر درآمد سالانه خود ارزش‌گذاری می‌شوند. بنابراین پلتفرم‌های مطرح بانکداری باز در دنیا به احتمال زیاد بالای ۱۰۰٪ رشد درآمدی سالانه دارند.

در دنیا بیشترین همکاری پلتفرم‌های بانکداری باز با استارتاپ‌های فین‌تکی صورت می‌گیرد. همچنین توجه و سرمایه‌گذاری بانک‌ها به پلتفرم‌های بانکداری باز قابل توجه بوده است؛ به طور مثال، در ۱۳ راند سرمایه‌گذاری بر روی ۵ پلتفرم مطرح بانکداری باز در دنیا، بانک‌ها در ۱۲ سرمایه‌گذاری مشارکت داشته‌اند.

یکی از معیارهای دیگر برای سنجش وضعیت بانکداری باز در دنیا، اندازه بازار آن است. در شکل زیر اندازه بازار بانکداری باز در دنیا تا سال ۲۰۲۶ میلادی تخمین زده شده است.

مشاهده می‌شود که نرخ رشد مرکب (CAGR) اندازه بازار بانکداری باز در دنیا بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۶ میلادی ۲۴/۴٪ بوده است. پیش‌بینی می‌شود که بازار داده‌های باز (Open Data) در سال ۲۰۲۵ به حدود ۳۰۵ میلیارد دلار برسد که سهم بانکداری باز از این عدد، حدود ۱۴٪ می‌شود. البته نرخ رشد مرکب بازار داده‌های باز طی مدت زمانی مشابه حدود ۶٪ است که نشان می‌دهد رشد اندازه بازار بانکداری باز نسبت به رشد اندازه بازار داده‌های باز بیشتر است.

بانکداری باز در ایران

شروع بانکداری باز در ایران تقریباً همزمان با شروع آن در دنیا است؛ گرچه هنوز رشد این بازار در ایران هماهنگ با رشد آن در دنیا نبوده است. البته در ۳ سال اخیر توجه بانک مرکزی و فعالین صنعت بانکداری کشور به این حوزه بیشتر شده است.

وضعیت کلان اقتصادی ایران

نرخ رشد اقتصادی ایران در سه سال اخیر منفی بوده و در سال گذشته صفر بوده است. همچنین بررسی‌های انجمن اقتصادی دنیا از بازارهای رقابت‌پذیر نشان می‌دهد که ایران در جایگاه ۹۹ در بین ۱۴۱ کشور قرار دارد.

در شاخص سیستم مالی که بانکداری هم جزوی از آن محسوب می‌شود، ایران جزو آخرین کشورهاست؛ بنابراین صنعت بانکداری کشور نیاز به تحول اساسی خصوصاً در زمینه قانون‌گذاری دارد. البته ایران در شاخص‌های اندازه بازار و ظرفیت نوآوری وضعیت نسبتاً خوبی دارد؛ بنابراین پتانسیل بالایی برای رشد در سیستم مالی و بانکداری در کشور وجود دارد.

اکوسیستم بانکداری باز در ایران

اکوسیستم بانکداری باز در ایران شامل بانک‌ها به عنوان بستر خدمات و ارائه‌دهندگان رابط کاربری، توسعه‌دهندگان و استارتاپ‌های فینتکی به عنوان ارائه‌دهندگان خدمات مالی و پلتفرم‌های بانکداری باز به عنوان متصل‌کننده بانک‌ها و توسعه‌دهندگان می‌شود.

گرچه در اکوسیستم بانکداری باز ایران بیشتر بانک‌های کشور به این فضا ورود کرده‌اند؛ اما رویکرد و نحوه مشارکت آن‌ها در این اکوسیستم متفاوت است. به همین دلیل چالش‌هایی برای پلتفرم‌های بانکداری باز کشور به منظور ایجاد هماهنگی بین نیازهای توسعه‌دهندگان و آنچه بانک‌ها مایل به عرضه هستند ایجاد می‌شود.

محصولات و کاربردهای بانکداری باز در ایران

در گزارش بانکداری باز فرابوم، ۱۶ محصول اصلی در بررسی پلتفرم‌های بانکداری باز در دنیا شناسایی شده است که از این تعداد تنها ۳ محصول توسط پلتفرم‌های بانکداری باز در کشور ارائه می‌شوند. همچنین از ۲۱ کاربرد محصولات بانکداری باز در دنیا، ۴ کاربرد برای محصولات پلتفرم‌های بانکداری باز در ایران شناسایی شده است. این کاربردها به همراه زیردسته‌های آن‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:

خدمات هویتی دیجیتال
احراز هویت مشتری (KYC – Know Your Customer)
آنبردینگ خودکار (Onboarding)
اعتبارسنجی
اعتبارسنجی و ارزیابی ریسک (Credit & Risk Scoring)
وام و اعتباردهی (Lending)
پرداخت
انواع پرداخت مانند پرداخت قبض، صورت‌حساب و …
برداشت مستقیم (Direct Debit)
امور مالی شرکتی

همانطور که مشاهده می‌شود در سطح بانکی خدمات و کاربردهای زیادی مانند مدیریت مالی شخصی، تجمیع حساب و … توسط پلتفرم‌های بانکداری باز ایران عرضه نمی‌شوند و در سطح مالی (Open Finance)، جای خالی خدماتی مانند بیمه، مدیریت ثروت، بازار سرمایه، خدمات حقوقی و … احساس می‌شود.

این موضوع می‌تواند به سه دلیل زیر باشد:

عدم سرمایه‌گذاری کافی در حوزه بانکداری باز و خدمات مالی باز
عدم همکاری مناسب بانک‌ها و مؤسسات مالی با پلتفرم‌های بانکداری باز
نبود قانون‌گذاری مناسب در این زمینه

ارزش بازار بانکداری باز در ایران

طبق تخمین گزارش بانکداری باز فرابوم، در سال آینده اندازه بازار بانکداری باز در ایران با توجه به چهار کاربرد آن به ۱۲۰۰ میلیارد تومان خواهد رسید. همچنین مجموع سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته روی پلتفرم‌های بانکداری باز در کشور از آغاز تاکنون بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیارد تومان تخمین زده شده است. جالب توجه است که میزان سرمایه‌گذاری روی پلتفرم‌های بانکداری باز در دنیا حدوداً بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ برابر پلتفرم‌های ایرانی است.

آینده بانکداری باز در ایران به چه شکل خواهد بود؟

برای پیش‌بینی آینده بانکداری باز در ایران بایستی عوامل مؤثر بر بانکداری باز در کشور را شناسایی کرد. از میان این عوامل، سه مورد زیر بیشترین میزان تأثیرگذاری را بر روند آینده بانکداری باز خواهند داشت:

همکاری بانک‌ها با پلتفرم‌های بانکداری باز
رشد تفکر نوآوری باز
رشد دغدغه دسترسی به داده میان ذی‌نفعان صنعت بانکداری

در میان این عوامل، همکاری بانک‌ها با پلتفرم‌های بانکداری باز مهم‌ترین است؛ زیرا بالاترین عدم قطعیت را دارد. با توجه این موضوع دو سناریوی اصلی برای ۱۰ سال آینده بانکداری باز در ایران پیش‌بینی می‌شود.

سناریوی کندوی عسل

در سناریوی اول که «کندوی عسل» نام دارد، بانک‌ها و توسعه‌دهندگان تنها با یک یا دو پلتفرم اصلی بانکداری باز کار می‌کنند و این پلتفرم‌ها مسئولیت هماهنگی و یکپارچه‌سازی محصولات و کاربردهای بانکداری باز را مطابق نیاز مشتریان دارند. شباهت این سناریو به کندوی عسل آن است که همانند عسلی که توسط زنبورها از گل‌های مختلف برداشته شده و همگی در یک کندو تبدیل به عسل می‌شوند، در پلتفرم‌های بانکداری باز هم تمامی خدمات و دسترسی‌ها در یک جا جمع شده و همگی از آن سود می‌برند.

سناریوی تار عنکبوت

در سناریوی «تار عنکبوت» هر بانک با پلتفرم بانکداری باز اختصاصی خودش کار می‌کند و با بقیه بانک‌ها و پلتفرم‌های بانکداری باز مشارکت ندارد. در این سناریو بانک تنها با شبکه همکاران خود فعالیت می‌کند و مطابق نیازهای آن‌ها محصولات در پلتفرم بانکداری باز خود را تعریف می‌کند. شباهت این سناریو با تار عنکبوت این است که هر عنکبوت به تنهایی برای خود تار می‌بافد، به شکار می‌پردازد و با دیگر عنکبوت‌ها همکاری ندارد.

مزایا و معایب دو سناریوی کندوی عسل و تار عنکبوت در بانکداری باز ایران

در سناریوی کندوی عسل، تجمیع داده‌ها و نیازهای مشتریان در یک یا دو پلتفرم اصلی بانکداری باز سبب می‌شود هزینه‌ها کاهش پیدا کند، محصولات متنوعی برای انواع نیازها عرضه شود و کل اکوسیستم بانکداری باز به صورت یکپارچه رشد کند.

در سناریوی تار عنکبوت به علت پراکندگی پلتفرم‌ها، هر بانک اکوسیستم خود را دارد و بنابراین هزینه ارائه خدمات و چالش‌های آن برای توسعه‌دهندگان به شدت بالا خواهد رفت. همچنین تنوع محصولات در پلتفرم‌های بانکداری باز در این سناریو کمتر خواهد بود.

در سناریوی تار عنکبوت رویکرد منفعلانه سبب می‌شود تا سطح کیفیت ارائه خدمات در سطح فعلی خدمات بانکی باقی بماند و پیشرفتی رخ نخواهد داد. در حالی که در سناریوی کندوی عسل به علت تمرکز بالا روی فرصت‌ها و نیازهای مشتریان، سطح ارائه خدمات فراتر رفته و به خدمات مالی باز و داده باز خواهد رسید.

تخمین زده می‌شود که در ۱۰ سال آینده، اندازه بازار بانکداری باز ایران در سناریوی کندوی عسل به ۲۹ هزار میلیارد تومان و در سناریوی تار عنکبوت به ۶ هزار میلیارد تومان خواهد رسید. بنابراین سناریوی کندوی عسل، سناریوی جذاب‌تری برای سرمایه‌گذاران در پلتفرم‌های بانکداری باز خواهد بود.

سخن پایانی

علی‌رغم اندازه بازار زیاد و نرخ بالای استفاده‌کنندگان اینترنت، سیستم سنتی مالی و بانک‌ها در ایران ضعف‌های بسیاری دارد که هزینه‌ها را افزایش و کیفیت ارائه خدمات را کاهش می‌دهد. بنابراین نیاز به فعالیت بیشتر استارتاپ‌های فین‌تکی و بهبود روند سنتی قانون‌گذاری و بانکداری احساس می‌شود. فعالیت بیشتر استارتاپ‌های فین‌تکی و توسعه نوآوری در کشور نیاز به رفع موانع فعالیت آن‌ها دارد؛ مهم‌ترین موانع آن‌ها همکاری با بانک‌ها و مؤسسات مالی است. در اینجاست که پلتفرم‌های بانکداری باز و خدمات مالی باز می‌توانند این مشکل را رفع کرده و موجب افزایش رشد نوآوری در کشور شوند.

اگر بانک خودش مستقیماً بخواهد خدمات مالی یا رابط کاربری برنامه‌نویسی را بدهد، باید پیچیدگی‌های زیادی را برای ارائه بهتر خدمات حل کرده و با توجه به ساختار پیچیده بانکی، این امر موجب افزایش شدید هزینه‌ها می‌شود. بهترین راه موجود برای بانک‌ها و استارتاپ‌ها، استفاده از یک پلتفرم بانکداری باز است که هزینه‌های آن‌ها را کاهش داده و زمان رسیدن به محصول را کوتاه‌تر کند.

منبع: روابط عمومی فرابوم