افعانستان؛ کشوری که ایران بیشترین سهم را در وارداتش دارد

به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، ایران در دهه گذشته بزرگ‌ترین شریک تجاری افغانستان محسوب شده و با حجم مبادلات یک میلیارد و 755 میلیون دلار در سال 99 بیشترین صادرات را به افغانستان در بین شرکای تجاری داشته است.

بر اساس آمارهای منتشره توسط وزارت صنعت و تجارت افغانستان نیز این کشور با مبادلات تجاری یک میلیارد و 112 میلیون دلار بیشترین حجم تجارت را با ایران در سال گذشته داشته است.

اختلاف 600 میلیون دلاری آمار منتشرشده توسط گمرک‌های ایران و وزارت صنعت و تجارت افغانستان می‌تواند ناشی از نقص اطلاعات تجاری از طرف کشور افغانستان باشد.

کشور افغانستان در سال 99 در حدود 6 میلیارد و 370 میلیون دلار تجارت با 17 کشور مختلف انجام داده و این تجارت در مجموع منجر به تراز تجاری منفی 4 میلیارد و 880 میلیون دلار شده است. در نتیجه کشور افغانستان یک کشور به شدت واردکننده است که وابستگی بالایی به محصولات کشورهای همسایه از جمله ایران، چین، پاکستان، قزاقستان، ازبکستان، هند و ترکمنستان دارد.

محصولات اصلی وارد شده توسط این کشور از کشورهای شریک شامل آرد گندم، محصولات پتروشیمی، برق، شکر، سیمان و روغن خوراکی است که نشان‌دهندة ضعف زیرساخت‌ها و صنعت کشاورزی این کشور است.

تجارت افغانستان در سال 99

بر اساس آمارهای منتشره توسط وزارت صنعت و تجارت افغانستان، این کشور در سال 1399 در مجموع 5 میلیارد و 625 میلیون دلار واردات و در حدود 750 میلیون دلار صادرات داشته است که حجم بالای واردات کشور منجر به تراز منفی قابل توجه 9/4 میلیارد دلاری شده است.

در بین کشورهای شریک افغانستان، ایران با بیش از یک میلیارد و 100 میلیون دلار صادرات به این کشور، به تنهایی نزدیک به 20 درصد از حجم واردات این کشور را تشکیل می‌دهد. چین، پاکستان و قزاقستان نیز به ترتیب 5/17، 13 و 5/11 درصد از صادرات به این کشور را در اختیار دارند.

در عین حال، بزرگترین مقاصد صادرات افغانستان 3 کشور هند، پاکستان و چین به ترتیب با حجم واردات 406، 212 و 55 میلیون دلار هستند و هند به تنهایی 54 درصد از صادرات افغانستان را دریافت می‌کند.

کشور ایران در سال 99، بر اساس آمار وزارت صنعت و تجارت افغانستان تنها 8 میلیون دلار واردات از افغانستان داشته است. وزارت صنعت و تجارت افغانستان عدم ترخیص به موقع کالا از گمرک‌های ایران را مهم‌ترین دلیل صادرات بسیار پایین این کشور به ایران می‌داند که منجر به زیان به صادرکنندگان افغانی و فساد محصولات صادراتی می‌شود (شکل 1).

حجم تجارت ایران و افغانستان در دهه گذشته

طی یک دهه گذشته حجم تجارت ایران با افغانستان، به ویژه در بخش واردات دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است. بر اساس آمارهای منتشره توسط اتاق بازرگانی کشور طی سال‌های 1390 تا 97 حجم صادرات ایران به افغانستان از حدود 2 میلیارد و 240 میلیون دلار به مرز 3 میلیارد دلار افزایش یافته است. اما پس از تحریم‌های سخت ایالات متحده آمریکا، در سال 97، میزان صادرات ایران تنها طی سال‌های 98 و 99 نزدیک به 40 درصد کاهش یافته و به رقم یک میلیارد و 750 میلیون دلار رسیده است.

واردات ایران از کشور افغانستان در دهه گذشته نوسانات قابل توجهی داشته و تنها در سال 1392 به مرز 30 میلیون دلار رسیده است. کمترین واردات ایران از افغانستان در سال 1391 مشاهده شد که ارزش واردات تنها بالغ بر 5/2 میلیون دلار بود. در سال‌های 95 تا 99 نیز ارزش واردات ایران از افغانستان روند نزولی داشته و از حدود 22 میلیون دلار به کمتر از 5 میلیون دلار رسیده است. کاهش قابل توجه صادرات و واردات ایران از افغانستان در سال‌های 98 و 99 نشان‌دهندة کاهش قابل توجه مبادلات تجاری بین دو کشور است (شکل 2).

صادرات و واردات از گمرک‌های اصلی

طی دهه گذشته صادرات ایران به افغانستان از طریق حدود 140 گمرک و واردات کشور تنها از 40 گمرک انجام گرفته است. در بین گمرک‌های فعال در بخش صادرات، بیشترین ارزش صادرات در دهه گذشته از گمرک مشهد با ارزش نزدیک به 8/5 میلیارد دلار انجام گرفته است که به تنهایی یک چهارم از کل صادرات کشور از این گمرک انجام شده. گمرک غرب تهران، معاونت صادرات تهران و دوغارون نیز به ترتیب با حدود 7 تا 8 درصد از صادرات در رتبه‌های بعدی صادرات کالا به کشور افغانستان قرار دارند (شکل 3).

حجم واردات از طریق گمرک‌های کشور تنها محدود به 4 گمرک بوده است که تنها گمرک دوغارون طی کل دهه فعال بوده است و بسیاری از گمرک‌ها تنها در تعداد معدودی از سال‌ها واردات از کشور افغانستان را انجام داده اند. گمرک دوغارون با ثبت واردات 47 میلیون دلار و گمرک منطقه ویژه اقتصادی دوغارون با ثبت واردات 39 میلیون دلار 66 درصد از ارزش واردات کشور در دهه گذشته را به خود اختصاص داده‌اند. گمرک سرخس و بازارچه ملیک نیز هر کدام با ارزش واردات 10 میلیون دلار در دهه گذشته پس از گمرک دوغارون بیشترین ارزش واردات را ثبت کرده‌اند (شکل 4).

روند فعالیت گمرک‌های اصلی در دهه گذشته

روند فعالیت صادرات گمرک‌های کشور به مقصد افغانستان حاکی از آن است که تنها گمرک مشهد در دهه گذشته صادرات خود را از حدود 400 میلیون دلار در سال 90 به مرز یک میلیارد دلار در سال 97 افزایش داد، اما طی سال‌های 98 و 99 حجم مبادلات به شدت کاهش یافته و در سال 99 به حدود 500 میلیون دلار کاهش یافت. گمرک غرب تهران نیز در سال‌های 93 و 94 صادرات بیش از 400 میلیون دلار را ثبت کرد، اما تا سال 1399 ارزش صادرات این گمرک نیز به کمتر از 100 میلیون دلار کاهش یافت. گمرک معاونت صادرات غرب تهران نیز تنها در سال‌های 90 تا 92 در دهه گذشته فعال بوده و پس از آن صادرات به افغانستان را به طور کامل متوقف کرد (شکل 5).

روند واردات گمرک‌ها نیز نشان می‌دهد که تنها گمرک‌های دوغارون، منطقه ویژه دوغارون، بازارچه ملیک و سرخس در دهه گذشته واردات بالای 2 میلیون دلار را ثبت کرده‌اند. بیشترین حجم واردات از افغانستان از طریق گمرک دوغارون در سال‌های 92 تا 94 انجام شد و پس از فعالیت منطقه ویژه اقتصادی دوغارون در سال 95 بیشتر ارزش واردات کشور در سال‌های بعد از طریق این گمرک انجام می‌گرفت. این گمرک در سال 95 در حدود 17 میلیون دلار کالای وارداتی از افغانستان را ترخیص کرده است (شکل 6).

آینده تجارت دو کشور

گرچه تغییرات سیاسی کشور افغانستان یک شبه رخ داده است. اما به واسطه رابطه‌ای که ایران در طی دهه گذشته با طالبان ایجاد کرده است، به نظر نمی‌رسد تجارت این دو کشور دستخوش تغییرات چشمگیری قرار گیرد. حتی احتمال افزایش تجارت به واسطه احتمال سرپیچی طالبان از تحریم ایران نیز وجود دارد.

با این حال، مهم‌ترین عاملی که در دهه گذشته صادرات ایران به افغانستان را حفظ کرده است ماهیت کالاهای صادره به این کشور است که عمدتاً محصولات استراتژیک مانند آرد گندم، محصولات پتروشیمی، برق، روغن و … است.