دکتر اسماعیل لله گانی؛ مدیرعامل بانک رفاه کارگران

امروزه بانک‌های اسلامی با ایجاد یک فضای رقابتی با صنعت بانکداری متعارف رشد کرده و با استفاده از سهم خود در بازار، به تدریج محصولاتی را ارائه داده‌اند که با سطح خدمات و مقیاس فعالیت آنها مطابقت داشته باشد. از سوی دیگر، نیاز روزافزون جوامع مسلمان به بانکداری منطبق با شرع باعث رشد این نوع از بانکداری در مناطق خاورمیانه، جنوب آسیا و شمال آفریقا شده است. با توجه به اینکه رعایت موازین شرعی در هسته اصلی سیستم بانکداری اسلامی قرار دارد اختلاف نظرهایی در رابطه با اعمال یا تفسیر قوانین شرعی در مناطق مختلف، به ویژه میان کشورهای منطقه خاورمیانه و همچنین کشور مالزی به وجود آمده و از این‌رو، در سال‌های اخیر شاهد این موضوع بوده‌ایم که تعدادی از بانک‌های مرکزی و مقامات مالی، تصویب استانداردهای سازمان حسابداری و حسابرسی مؤسسات مالی اسلامی(1) را به طور رسمی آغاز کرده‌اند که این موضوع می‌تواند به مؤسسات مالی در مورد رعایت موازین شرعی کمک کند.

علاوه بر موارد فوق، شاهد این موضوع هستیم که به دلیل افزایش ثروت جوامع مسلمان که مایل به سرمایه‌گذاری به شیوه‌ای مطابق با شرع بوده و همچنین تمایل سرمایه‌گذاران غیر مسلمان به منظور متنوع کردن سرمایه‌گذاری از طریق صندوق‌های منطبق با شریعت، منابع مالی اسلامی دارای رشد قابل توجهی شده‌‌اند؛ بنابراین این امر موجب شده تا محصولات و خدمات نوآور و جامع‌تری در مؤسسات تأمین مالی اسلامی ارائه شود که یکی از این خدمات، صندوق‌های بازنشستگی اسلامی هستند که در ادامه و به صورت خلاصه به این موضوع پرداخته شده است.

مروری بر وضعیت صندوق‌های بازنشستگی اسلامی

باید بیان داشت که به رغم مشخصات جمعیتی مطلوب و تقاضای پایدار برای ابزارهای سرمایه‌گذاری، رشد صندوق‌های بازنشستگی اسلامی نسبت به صندوق‌های معمولی کندتر بوده است. در گزارشی که توسط مرجع پژوهشی و خدمات حرفه‌ای ارنست و یانگ(2) در سال 2017 منتشر شده بود، بیان شده که منابع صندوق‌های بازنشستگی عمومی (متعارف و اسلامی) دارای 400 میلیارد دلار آمریکا در شورای همکاری خلیج‌ فارس بوده که در صورت وجود فرصت‌های سرمایه‌گذاری اسلامی به میزان کافی؛ بیش از نیمی از این حجم از منابع در صندوق‌های اسلامی، سرمایه‌گذاری خواهد شد.

از سوی دیگر طبق پژوهش‌ها مشخص شده که سرعت بالای توسعه چنین صندوق‌هایی در دهه گذشته عمدتاً از ابتکارات دولت‌ها برای انتقال سرمایه‌های نهادی متناسب با صندوق‌های منطبق با شریعت پشتیبانی کرده است.

بررسی تجربه و اقدامات کشورها در زمینه استفاده از صندوق‌های بازنشستگی اسلامی

لازم به ذکر است که انگلستان جزو اولین کشورهایی است که به معرفی صندوق‌های بازنشستگی اسلامی اقدام کرده به گونه‌ای که در سال 2008، یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های مطابق با شرع در انگلستان به نام بانک الریان، صندوق بازنشستگی اسلامی را ایجاد کرده است.

این اقدام منجر شد تا کارفرمایان مسلمان و مؤسسات خیریه بتوانند به ارائة مستمری منطبق با شریعت بپردازند. حائز اهمیت آنکه صندوق بازنشستگی اسلامی در این کشور، امکان دسترسی سرمایه‌گذاران به مجموعه‌ای از سبدهای سرمایه‌گذاری را فراهم می‌کند که در یک سرویس سرمایه‌گذاری منطبق با شرع، به نام خدمات پورتفولیوی احتیاطی(3) نگهداری می‌شوند.

پرتفوی‌های مذکور به منظور پاسخگویی به نیازهای مختلف سرمایه‌گذار طراحی شده‌ و شاخص‌هایی نظیر مشخصات ریسک، مدت زمان سرمایه‌گذاری و سایر شرایط فردی را مد نظر قرار می‌دهند. علاوه بر این موارد، خدمات پورتفولیوی احتیاطی یک برنامه کاهش ریسک را شامل می‌شود که قبل از بازنشستگی آغاز شده و برای محافظت در برابر ریسک سرمایه‌گذاری، طراحی شده که یک ویژگی سرمایه‌گذاری منحصر به فرد برای ساختارهای بازنشستگی مطابق با شریعت در بریتانیا محسوب می‌شود و اعضای صندوق بازنشستگی اسلامی قادر هستند تا هر استراتژی سرمایه‌گذاری واحد یا ترکیبی از استراتژی‌ها را از طریق مشاور مالی مستقل خود انتخاب کنند. این پرتفوی در طیفی از دارایی‌ها از جمله پول نقد، دارایی، اوراق قرضه مطابق با شریعت معروف به صکوک، سهام و کالاها سرمایه‌گذاری می‌شوند.

کشور استرالیا نیز با استفاده از صندوق بازنشستگی خصوصی اسلامی طرحی به نام Crescent Wealth Super ارائه کرده که 300 میلیون دلار از صندوق‌های بازنشستگی یا 0.5 درصد از کل بازار به ارزش 43.3 میلیارد دلار آمریکا را مدیریت می‌کند؛ همچنین کشور مالزی نیز در سال 2016 با عنوان صندوق حمایت از کارکنان(4)، علاوه بر سرمایه‌گذاری موجود در حدود یک‌سوم از سبد سهام این صندوق و اوراق قرضه مطابق شرع، برنامة پس‌انداز اسلامی را به عنوان بخشی از برنامه بازنشستگی دولتی خود معرفی کرده است؛ بنابراین از 160 میلیارد دلار دارایی صندوق حمایت از کارکنان، حدود 25 میلیارد دلار به سرمایه‌گذاری جدید منطبق با شرع اختصاص داده شد که معادل 15 درصد از کل سبد سهام است.

این کشور با این اقدام به جذب منابع جدید و تشویق انتشار بیشتر اوراق صکوک به منظور سرمایه‌گذاری توسط صندوق بازنشستگی کمک کرده و به صورت غیر مستقیم تقاضا برای اوراق بهادار اسلامی در مالزی را افزایش داده است. در کشور ترکیه نیز طرح‌های مشارکت در صندوق‌های بازنشستگی اسلامی، معرفی شده است. این صندوق، اجازه سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه کالا یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری، سهام شرعی، اوراق قرضه دولتی و سایر ابزارهای مجاز را به مردم می‌دهند.

مرور و بررسی تجربه سایر کشورها در استفاده از پتانسیل‌های صندوق بازنشستگی نشان‌دهندۀ آن است که علاوه بر استفاده از این نوع صندوق‌ها در مدیریت ثروت اسلامی، در بسیاری از کشورها به منظور ورود به صنعت سرمایه‌گذاری جسورانه نیز از چنین صندوق‌هایی استفاده می‌شود.

صندوق بازنشستگی در ایران

مطابق با گزارش عملکرد سال 1399 صندوق بازنشستگی کل کشور، میزان کسری منابع در این صندوق در سال 1398 به میزان 441 هزار میلیارد ریال بوده است که این کسری در سال 1399 به میزان 771 هزار میلیارد ریال برآورد شده و این به آن معناست که کسری در منابع صندوق بازنشستگی کشوری شاهد رشد 75 درصدی بوده است. از طرفی مقرر شده بود تا بخش عمده‌ای از این کسری بودجه (در حدود 612 هزار میلیارد ریال) در سال 99 توسط دولت پرداخت شود.

از سوی دیگر و براساس سالنامه‌های آماری منتشره توسط صندوق بازنشستگی کشوری در سال 1398، 49 درصد از حقوق‌بگیران این صندوق شامل افراد بازنشسته و از کارافتاده بوده‌اند. نکته حائز اهمیت آنکه آموزش و پرورش بیشترین تعداد بازنشستگان (59.99 درصد) را به خود اختصاص داده است.

از آنجا که صندوق بازنشستگی کشوری و سازمان تأمین اجتماعی بیشترین درصد از کل صندوق‌های زیرمجموعه وزارت رفاه را پوشش می‌دهند که می‌توان این‌گونه اظهار کرد که صندوق‌های مذکور به همراه صندوق‌های روستاییان و صندوق کارکنان فولاد حدود 89 درصد از کل صندوق‌ها را شامل‌ می‌شوند.

بنابراین، با نگاهی اجمالی به آمار و ارقام منتشره صندوق بازنشستگی و همچنین مواردی نظیر عدم توازن میان منابع و مصارف، افزایش آمار پیری جمعیت و شمار بالای بازنشستگان و همچنین کاهش تعداد افراد شاغل به نسبت افراد بازنشسته، اینگونه نشان می‌دهد که توجه به این صندوق‌ها به منظور جلوگیری از بحران‌های احتمالی آتی، بیش از پیش حائز اهمیت و در صورت عدم اصلاح وضع موجود در صندوق‌های بازنشستگی، این صندوق‌ها کاملاً وابسته به دولت و بودجه عمومی خواهند شد که قطع به یقین از تبعات این رویداد، از بین رفتن سرمایه‌های بازنشستگان خواهد بود.

بنابراین یکی از مهم‌ترین روش‌هایی که صندوق‌های بازنشستگی به منظور پیشبرد منافع خود و اصلاح وضع موجود می‌توانند به کار گیرند، استفاده از ابزارهای مالی اسلامی مختص دوران سالمندی با کنترل ریسک و به صورت عقود مشارکتی است. قطع به یقین این عقود برای افراد آینده‌نگری است که برای دوران بازنشستگی خود به دنبال سرمایه‌گذاری با کنترل ریسک بهتری هستند.

منابع
1. https://www.ey.com
2. www.alrayanbank.co.uk
3. Islamic Finance and Wealth Management Report June 29, 2021

پی‌نوشت‌ها
1. AAOIFI: Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions
2. Ernst & Young
3. Discretionary Portfolio Service
4. EPF: Employees’ Provident Fund Organization